Ngày nay thế giới tràn ngập thông tin nhờ sự nở rộ của phương tiện truyền thông công nghệ số. Môi trường công nghệ số đã tác động mạnh mẽ không những đời sống kinh tế mà cả đời sống tình cảm của con người. Nhiều cuộc tình mới hôm qua cuồng nhiệt, nay đã khuất xa muôn nẻo. Trong một mớ hỗn độn về chuyện hợp tan ở thời đại số hoá, tôi chợt nghĩ về chuyên hợp tan trong một bài thơ của người bình dân xưa:
Trèo lên cây bưởi hái hoa
Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân
Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc
Em có chồng, anh tiếc lắm thay
Ba đồng một mớ trầu cay
Sao anh không hỏi những ngày còn không
Bây giờ em đã có chồng
Như chim vào lồng như cá cắn câ u
Cá cắn câu biết đâu mà gỡ
Chim vào lồng biết thưở nào ra.
Mở đầu bài ca dao là một sự nghịch lý. Sự nghịch lý ấy diễn ra như hai con số “0” và “1”. Không có, có không như thể cây bưởi có gai hay không có gai. Ai đời lại dám trèo lên cây bưởi mà hái hoa. Trong khi người trèo lên lại là một người thiếu nữ. Tất nhiên bưởi phải có gai, gai rất nhọn nữa là đằng khác. Gai bưởi cào rách quần người con gái ấy như chơi! Câu thứ hai, không cần lý giải nhiều, chúng ta cũng thấy thêm một sự nghịch lý: vườn cà chỉ có hoa cà, làm gì có nụ tầm xuân!
Tuy nhiên, sự nghịch lý của hai chi tiết trên lại là sự hữu lý đối với câu chuyện mà chúng ta sắp được nghe. Chủ thể của bài thơ dân gian là một thiếu nữ. Cô ta mượn sự nghịch lý của sự việc hái hoa bưởi và hái nụ tầm xuân để dẫn dắt một cách hợp lý vào lời trách móc của mình. “Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc. Em có chồng, anh tiếc lắm thay.”
Số là trước đây có một chàng trai thầm yêu trộm nhớ cô nàng. Nhưng chàng trai lại không thổ lộ tình cảm của mình cho người con gái. Có lẽ do chàng trai này mới yêu lần đầu nên không dám ngỏ lời. Người con gái cũng biết được điều đó. Tất nhiên, sự chủ động không phải là tâm lý của một người thiếu nữ xuân thì. Thời gian trôi qua, đến tuổi, người con gái ấy phải đi lấy chồng. Đến lúc người ta về nhà chồng rồi, anh chàng nhút nhát năm xưa nay hùng dũng đến tận cửa ngỏ để tỏ bày tình cảm. Sự can đảm của chàng trai bây giờ đã quá muộn. Nó cũng giống như hệ nhị phân trong công nghệ số. Hễ không là không có, hễ không có là không. Mặc dù bài ca dao không miêu tả hay đề cập rõ ràng về chàng trai, chúng ta vẫn thấy được hình ảnh tiếc nuối của anh chàng bẽn lẽn ngày xưa qua lời người con gái: “Em có chồng, anh tiếc lắm thay”. Anh ngược đời lắm! Tại sao đến lúc em cất bước sang ngang, anh mới bắt đầu nói ra sự thật. Vì em là con gái đoan trang gia giáo, nên em không thể chủ động như con gái thời công nghệ thông tin - số hoá đa âu anh.
Anh tiếc lắm thay là câu hỏi tu từ. Hỏi để mà hỏi. Hỏi không đòi hỏi sự đáp trả. Người mình yêu vụt mất khỏi tầm tay của mình tại sao lại không tiếc. Câu hỏi có vẻ vô lý. Sự vô lý có chủ đích. Sở dĩ cô gái hỏi như vậy là vì cô muốn cho anh chàng hiểu rằng cô rất giận anh. Theo tâm lý học, lúc giận, phụ nữ khó kiềm chế được cảm xúc. Nhưng nếu cô khóc, nhà chồng thấy lại đâm ra hỏng chuyện.
Chúng ta cũng nên biết rằng, không gian nghệ thuật của bài ca dao này được bày trí trong một không gian hẹp. Có thể không gian hẹp này là một cái ngỏ vắng, một cái hàng rào mồng tơi, hay một chái bếp… Do đó, điều này lý giải tại sao hành động của nhân vật trong hai câu đầu nghe rất nghịch lý. Nói hàm ý mới không để lộ nội dung câu chuyện giữa một người con gái đã có chồng với một người trộm yêu thầm nhớ năm xưa. Việc hái hoa bưởi, hái tầm xuân đã được mã hoá bằng sự nghịch lý. Và nó sẽ có lý khi được giải mã bằng lời trách móc, giận hờn từ phía người con gái. Trách thì trách, giận thì giận. Nhưng thương vẫn là thương. Thương một cách tha thiết như thể nỗi lòng của người con gái miền Trung trong một bài ca dao khác:
Chim xa rừng còn thương cây nhớ cội
Người xa người tội lắm người ơi
Chẳng thà không biết thì thôi
Biết rồi mỗi đứa mỗi nơi thêm buồn.
Qủa đúng là buồn thật. Một mớ trầu cay, chỉ đáng ba đồng bạc mà anh không chịu mua, để rồi duyên số lỡ làng. Thời phong kiến, miếng trầu là đầu câu chuyện. Chỉ cần miếng trầu là xong. Không hiểu tại sao anh ta lại quá rụt rè đến thế? Hay là anh ta không ngờ trước sự việc cô gái đi lấy chồng.
Đó chỉ là suy đoán của chúng ta, bởi trong bài ca dao không đề cập gì đến chuyện này. Anh chỉ biết câm nín nghe tiếng em “trách” mà thôi. Anh không biện hộ cho mình, dù chỉ một lời. Cũng chính sự im lặng của chàng trai đã làm cho nỗi giận hờn của cô gái càng trào dâng gấp bội: “Sao anh không hỏi những ngày còn không?” Anh tệ lắm!
Ở câu thơ trên, ta bắt gặp ngôn từ khá lạ: ngày còn không. Ngày còn không tức là ngày em chưa có gì, em vẫn còn ngây thơ chờ anh ngỏ ý. Bỗng nhiên ngày còn không nay không còn khi em đã “xuất giá tòng phu”. Khi em đã lấy chồng, anh lại đến. Anh vô lý quá! Chàng trai càng bày tỏ niềm hối tiếc, thì cô gái lại càng giận. Ai bảo ngày xưa không chịu nói sớm!
Bây giờ em đã có chồng
Như chim vào lồng như cá cắn câu
Khi đã có gia đình, người con gái sống trọn nghĩa với đạo lý phương Đông. Hình ảnh cá cắn câu, chim vào lồng là lối ví von dễ hiểu thường gặp trong ca dao tục ngữ. Tác giả đã vận dụng ngôn từ một cách khéo léo để làm câu chuyện vừa dễ hiểu vừa sâu sắc. Người con gái sang ngang ấy như muốn đọc lên bản tuyên ngôn của hôn nhân. Khi đã có gia đình, chúng ta không nên tâm tưởng về nhau dù ta đã để ý nhau từ độ thiếu thời.
Cá cắn câu biết đâu mà gỡ
Chim vào lồng biết thưở nào ra
Câu chuyện tình dang dỡ của bài ca dao cũng là bài học cho những anh chàng dỡ dỡ ương ương. Yêu mà không mạnh dạn bước tới. Yêu thì phải thổ lộ, chứ đừng mộng tưởng như một nhân vật trong bài thơ “Ngập ngừng” của Hồ Dzếnh: “Tình chỉ đẹp những khi còn dang dỡ. Đời mất vui khi đã vẹn câu thề”. Con gái khó chấp nhận thứ tình cảm mơ hồ. Trái tim phụ nữ dễ rung động, nhưng rất thủy chung: đã thuộc về ai, khó có thể chuyển dời.
Trong xã hội số hóa hôm nay, quan niệm yêu đương của giới trẻ có nhiều đổi khác. Dù thế, lời trách móc của người con gái trong bài ca dao “trèo lên cây bưởi hái hoa” vẫn còn vang vọng đâu đó. Tình yêu chân chính đòi hỏi lòng trung thành và trái tim đơn sơ, cởi mở. Khi xa nhau rồi, cho dù có nhớ thương nhau, thì chỉ nhớ thương trong kỷ niệm mà thôi. Bởi lẽ, trên đời này mấy ai trọn vẹn trong mối tình đầu.
NGUYỄN VUI
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét